Bibliotheken op bijzondere plekken

Wanneer je denkt aan bibliotheken op bijzondere plekken, denk je aan Probiblio’s Dick van Tol. Dicks functie begon in 2006 als Adviseur Flexibele bibliotheek en heeft in de jaren daarna verschillende creatieve bibliotheekconcepten bedacht en/of in pilots getest. “Het draait allemaal om een scherp concept dat precies past bij de locatie en doelgroep,” zegt Dick.

Airport Library: een wereldprimeur

Wie afgelopen zomer op Amsterdam Airport Schiphol was, heeft wellicht een bezoekje gebracht aan Airport Library. Deze unieke bibliotheek, gelegen aan de Holland Boulevard – het verblijfsgebied voor wachtende reizigers van en naar niet-Schengenlanden – biedt als etalage van de Nederlandse cultuur een divers aanbod: vertaalde Nederlandse (jeugdliteratuur) en (foto)boeken, digitale presentaties en exposities over de Nederlandse cultuur en geschiedenis. Het niet de bedoeling is dat bezoekers de boeken meenemen, ze kunnen ter plaatse gelezen en bekeken worden.

Airport Library werd in 2010 als eerste luchthavenbibliotheek ter wereld geopend op initiatief van Probiblio, VOB en de openbare bibliotheken Amsterdam en Haarlemmermeer, met steun van Schiphol. Met een paar jaar onderbreking wordt Airport Library tot op heden beheerd door Probiblio. Inmiddels zijn er zo’n 20 andere luchthavenbibliotheken geopend, weliswaar niet met hulp van Probiblio, maar het is vast een inspiratie geweest. The New York Times heeft er in 2017 zelfs een mooi artikel over geschreven.

Ria Smith was van 1976 tot 2011 werkzaam als adjunct-directeur PBC Zuid-Holland en na de fusie als manager bij Probiblio, en ging na haar pensioen aan de slag als airportlibrarian bij Airport Library. Samen met 4 andere airportlibrarians verzorgt zij de bibliotheek. Omdat de bibliotheek 24/7 open is, is vooral de bibliotheek op orde brengen een belangrijke taak. De hele dag ziet ze mensen komen en gaan, van verschillende nationaliteiten. Een unieke werkplek!

Ria: “Het raakt me altijd als ik ouders hun kinderen zie voorlezen uit een voor mij bekend boek, maar dan in een taal waar ik geen kaas van gegeten heb. Dat is toch mooi, dat je tijdens een overstap je kinderen kunt voorlezen in je eigen taal?”

In de bibliotheek vind je ook een gastenboek waar bezoekers wat in kunnen schrijven. Sommige mensen zijn voor moeilijke situaties op reis, bijvoorbeeld voor een begrafenis. “Soms schrijven ze letterlijk van zich af in het gastenboek. Ik blijf dat bijzonder vinden, dat zij de bibliotheek als een veilige plek zien. Het gastenboek is bijna ook weer een verhaal op zich.” Ze herinnert zich ook een Chinese bezoeker die zó graag een boek van Karel Appel wilde hebben dat hij besloot elke pagina te fotograferen.

Binnenkort zal Airport Library helaas de deuren moeten sluiten, omdat de subsidie van ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) na 2024 wegvalt.

Lezen met zand tussen je tenen

Als je nou niet op Schiphol kwam, dan kon je eerder deze eeuw ook terecht bij één van de Strandbibliotheken! De Strandbibliotheek opende als proef in 2005 met drie vestigingen in Katwijk, Scheveningen en Hoek van Holland. Het bleek een groot succes te zijn en op het hoogtepunt waren er dertien vestigingen. Van 2006 tot en met 2009 werden de Strandbibliotheken gefinancierd door de provincies Noord- en Zuid-Holland en georganiseerd door Probiblio. Vanaf 2009 moesten de gemeenten zelf voor de financiering zorgen en zijn ze helaas stuk voor stuk verdwenen.

De Strandbibliotheek werkte net iets anders dan een reguliere bibliotheek: je kon boeken voor maximaal één dag lenen zonder lidmaatschap. Omdat de uitleenduur kort was, waren de boeken dunner dan normaal. Naast boeken kon je er ook tijdschriften vinden en muziek luisteren via een discman of mp3-speler. En als lezen je even niet interesseerde, waren er genoeg activiteiten waaraan je kon deelnemen.

De Strandbibliotheek was heel populair. Tussen 2007 en 2008 steeg het bezoekersaantal met bijna 7.500 bezoekers! Ook werden er 3.333 meer uitleningen geteld. Minister van Cultuur Ronald Plasterk opende in 2008 de Strandbibliotheek bij de Wassenaarse Slag: “De boeken komen naar zee. Dat is toch prachtig,” zei Plasterk in een interview met de Telegraaf.

Stationsbibliotheek in Haarlem, Rotterdam en Arnhem

Voor wie in de trein leest, boden/bieden de Stationsbibliotheken uitkomst. In Haarlem opende in 2011 de pilotvestiging, daarna volgden Rotterdam Centraal en Arnhem Centraal. De Stationsbibliotheek is zelfs genomineerd geweest voor de Spoorprijs voor de beste innovaties voor treinreizend publiek.

Helaas pakte de timing van de Stationsbibliotheken niet goed uit: “Toen het pilotproject afliep en bleek dat het goed kon werken, zaten de bibliotheken met bezuinigingen als gevolg van de kredietcrisis,” vertelt Dick. “De NS wilde minimaal 10 Stationsbibliotheken en stelde locaties beschikbaar. Maar als ik dan bibliotheekorganisaties benaderde, kreeg ik als reactie dat ze al blij waren als ze de wijkfilialen open konden houden. Later paste de Stationsbibliotheek minder goed bij de nieuwe maatschappelijk-educatieve bibliotheek, waardoor ook de Haarlemse vestiging in 2021 gesloten is.” Desondanks werden de Stationsbibliotheken geprezen, door publiek en pers. De Stationsbibliotheek in Haarlem werd door NRC vergeleken met een Apple Store.

Een huiskamer voor de buurt

“In 2013 hebben we een pilot gedaan met de Antikraakbibliotheek in Velsen-Noord, een dorpje onder de rook van Tata Steel. Het dorp bestaat voor een groot deel uit sobere huurwoningen en ziet er niet bijzonder uit, maar het is een hechte gemeenschap. Die vroeg om een bibliotheek, maar er was weinig geld beschikbaar. Er is toen een samenwerking aangegaan met de woningstichting en met de sociale werkvoorziening. De woningstichting stelde leegstaande woningen beschikbaar waarin steeds tijdelijk een bibliotheek kon worden gevestigd,” legt Dick uit.

De werkvoorziening zorgde ervoor dat de woning werd opgeknapt en ingericht als bibliotheek en leverde gastheren en -vrouwen uit het dorp. Als de woning werd verkocht, verhuisde de bibliotheek naar een ander pand. Het kon dus gebeuren dat je buurman ineens een bibliotheek was. De voortuin werd ingericht als terras, zodat mensen daar konden zitten bij mooi weer. “Het was een echte huiskamer voor het dorp, met een jeugdafdeling en studieruimte boven en de collectie voor volwassenen beneden.”

De Antikraakbibliotheek was echt onderdeel van de gemeenschap en resultaat van een bijzondere samenwerking. “Ik roep nog regelmatig dat dit een heel creatieve manier is om invulling te geven aan de huidige trend van communitylibraries.”

Plug-‘n-playbibliotheek

In 2011 was er op twee locaties de pilot met de Plug-inbibliotheek, ontwikkeld door architect Jan David Hanrath. Deze flexibele en modulaire bibliotheekvoorziening was inzetbaar op locaties in kleine kernen en stadswijken. De Plug-inbibliotheek kon worden uitgerust met moderne middelen zoals iPads, digitale etalages en een virtueel loket. Bibliotheek Rotterdam opende een Plug-inbibliotheek in wijkgebouw ‘De Larenkamp’ in Zuidwijk en in Gouda kon je de bibliotheek vinden in het dienstencentrum aan het Middenmolenplein in Gouda Goverwelle.

Qua uiterlijk had het wat weg van een poort waar je doorheen kon lopen, met aan beide binnenzijden boekenkasten en de andere functies aan de buitenzijden. Van de pilot is een evaluatierapport opgesteld, me aanbeveling voor het succesvol inzetten van de Plug-inbibliotheek. Toch zijn er niet meer voorzieningen geopend.

Tegenwoordig vind je op meer plekken tijdelijke bibliotheekvoorzieningen, zoals op festivals. Op de Zwarte Cross bijvoorbeeld, met een voorziening van de Bibliotheek Achterhoek. De perfecte plek om even terug te trekken van alle festivaldrukte.

Flexibiliteit en creativiteit

Een tijdje terug sprak Dick met architecten van INVORM, met wie hij veel samenwerkte: “Zij verlangden terug naar de bloeiperiode van de bijzondere bibliotheekconcepten. Er wordt volgens hen vaak in reguliere centrale vestigingen en filialen gedacht,” vertelt Dick. “Bijzondere voorzieningen helpen de sector met het versterken van een creatief en innovatief imago.”

Dick van Tol heeft intussen een andere functie, maar houdt belangstelling voor bijzondere concepten. “Het lijkt me interessant om in de examenperiode ergens een tijdelijke extra studieplek op te zetten, misschien weer op een station of in een leegstaande winkel, met vooral goede wifi en koffie. Of een kleine straathoekbibliotheek die heel actief en gericht de bewoners van een klein deel van een achterstandswijk bedient.” Dus wie weet waar we in de toekomst bibliotheken op nog meer unieke plekken gaan zien!