Burgerschap en jeugdliteratuur: inspiratie voor leesmediaconsulenten in het primair onderwijs 

Als leesmediaconsulent kun je een belangrijke rol spelen in deze ontwikkeling. Het opnemen van burgerschap in de (concept)kerndoelen van het (primair) onderwijs benadrukt het belang om kinderen al op jonge leeftijd in aanraking te brengen met thema’s als diversiteit, inclusie en maatschappelijke verantwoordelijkheid. Maar hoe kun je deze abstracte begrippen praktisch en toegankelijk maken in je werk met jeugdliteratuur?

Naast de wettelijke eisen, bestaan er ook allerlei onderzoeken rond burgerschap. Uit het promotieonderzoek uit september 2024 van socioloog Quita Muis (Tilburg University), blijkt dat mensen denken dat er een toename van polarisatie is, maar dat het wetenschappelijke bewijs hiervoor ontbreekt. Op basis van data uit de European Value Study (EVS), waarin opvattingen, voorkeuren, houdingen, waarden en meningen van bijna 60.000 Europeanen worden bijgehouden, zegt Muis zelfs dat men dichter naar elkaar toegroeit. Toch bieden deze uitkomsten geen garantie voor de toekomst. Het belang om gesprekken over zulke onderwerpen vanaf jongs af aan te voeren, wordt hiermee benadrukt.

Kerndoelen en burgerschap: wat moet je weten?

Afgelopen oktober werd duidelijk dat het kabinet de invoering van de nieuwe kerndoelen wil vertragen, zoals blijkt uit de Kamerbrief van staatssecretaris Mariëlle Paul. Wel blijft burgerschap onderdeel van deze doelen. Dit betekent dat scholen aan de slag moet gaan met thema’s rondom participatie, respect en zelfbewustzijn. Hoewel de definitieve invulling nog moet worden vastgelegd, is het nu al nuttig om te weten hoe literatuur bij kan dragen aan de ontwikkeling van burgerschapscompetenties. Boeken bieden een veilige en speelse omgeving waarin kinderen nieuwe werelden ontdekken en leren nadenken over zichzelf en anderen.

We zien in het onderzoek van taalwetenschapper Lynn Eekhof dat regelmatig verhalen lezen sociaal-cognitieve vaardigheden, zoals empathie versterken. Zowel bij volwassenen als kinderen is dit resultaat zichtbaar, maar bij kinderen, die meer kunnen groeien in hun sociaal cognitieve vaardigheden, zijn de effecten het grootst. Dit onderstreept het belang van routinematig (voor)lezen en dus de rol van jou als leesmediaconsulent!

Thematisch werken: een praktijkvoorbeeld

Maar hoe pak je zoiets aan? Dat begint bij het kiezen van een boek! Stel, je kiest het boek Suiker in melk als basis. Je volgt hierin een meisje dat zich eenzaam voelt in een nieuw land, maar dankzij een verhaal van haar tante leert ze hoe verschillende culturen kunnen samenleven en elkaar kunnen verrijken. Hiermee kun je thema’s zoals diversiteit, inclusie en empathie verkennen en bevragen. Leerlingen voeren bijvoorbeeld gesprekken over het belang van openheid en respect voor andere culturen en behandelen een thema zoals (sociale) cohesie op een toegankelijke manier.

Vragen die de leerkracht in de klas bijvoorbeeld kan behandelen, zijn:

• Waar zie je overeenkomsten met mensen/gebeurtenissen uit het boek en wat herken je juist niet?
• Hoe zou jij op de situaties in het boek reageren en snap je waarom het personage zo handelde?
• Heb jij je wel eens ergens nieuw gevoeld en hoe was dat?

Belangrijk hierbij is dat jij als leesmediaconsulent de leerkracht ondersteunt, zodat zij het in hun lessen kunnen toepassen. Geef bijvoorbeeld de tip om leerlingen eerst in tweetallen het gesprek te laten voeren, om daarna pas het boek plenair te behandelen.

Er zijn nog talloze andere boeken, waarmee onderwerpen gelieerd aan burgerschap in de klas besproken kunnen worden. Zo vind je hier 20 boekentips om je burgerschapsonderwijs mee te verbeteren volgens Probiblio’s collectieadviseur David Rozema. Daarnaast ontwikkelde BVS-schooladvies een boekenlijst ‘boeken voor burgerschap’, geeft uitgeverij Zwijsen met hun taalexpert een aantal boekentips en vind je een burgerschapslijst op Leesbevordering in de klas.

Inspiratie voor/als leesmediaconsulent

Als leesmediaconsulent ben je een inspiratiebron en steunpilaar voor leerkrachten door ideeën aan te dragen voor leesprojecten en boeken te selecteren die burgerschapsthema’s ondersteunen. Adviseer bijvoorbeeld de docent om met de klas een gesprek te voeren over welke thema’s de klas belangrijk vindt en bouw daaromheen een lijst, waarin deze onderwerpen naar voren komen. Daarnaast kan de activiteit van het lezen gekoppeld worden aan een opdracht om een actieve houding te stimuleren. Of reik de toolkit Polarisatie van isdatechtzo.nl aan voor uitlegvideo’s en -animaties en gesprekstarters.

Probeer met docenten en leerkrachten daarbij te kijken, naar manieren en mogelijkheden om burgerschap te integreren in (zaak)vakken. Hier kunnen rijke teksten bij helpen. Dit zijn teksten met uitdagende inhoud en een rijke vorm, die nieuwsgierigheid opwekken en kennis van de wereld vergroten. Zo wordt niet alleen de taalontwikkeling gestimuleerd, maar ook het denkvermogen ontwikkeld.

Inspiratie kun je tevens halen uit gesprekken met collega’s of andere leesmedia-consulenten. Zo verzorgt bibliotheek Kennemerwaard de workshop ‘Democratische Fitness’, waarbij je je democratische spieren traint door verschillende vaardigheden te oefenen. Luister de Probiblio podcast, waarin Georgina (programmamaker dialoog en debat bij bibliotheek Kennemerwaard) hierover vertelt.

Verder is het belangrijk om je kennis op peil te houden. Kijk bijvoorbeeld de webinar van 20 juni 2024 ‘Naar goed burgerschapsonderwijs’ terug. Hierin worden handvatten geboden voor scholen om burgerschapsonderwijs vorm te geven en is er aandacht voor doelgerichtheid, samenhang en praktijkvoorbeelden. Of luister de vijfdelige podcastserie die Expertisepunt Burgerschap samen met Tjip de Jong, bekend van zijn Tjipcast, maakt. In de vierde aflevering bespreekt hij samen met universitair docent Geerte Savenije en leraar geschiedenis en maatschappijleer Naomi Nagtegaal hoe je met een klas gesprekken voelt over gevoelige onderwerpen.

De toekomst: hoe verandert dit jouw werk?

Een versterkte focus op burgerschap zal je werk als leesconsulent in zekere mate beïnvloeden. Denk daarom alvast na over vragen zoals: “Hoe kunnen de boeken en rijke teksten die ik kies bijdragen aan de ontwikkeling van een betrokken en inclusieve samenleving?” en “Hoe kan ik docenten ondersteunen zodat zij kinderen via verhalen bewust maken van hun rol als burger?”.

De verschuiving naar meer thematisch en doelgericht werken met kinderboeken biedt nieuwe kansen om een waardevolle bijdrage te leveren aan de groei van jonge lezers. Zo helpt burgerschap in jeugdliteratuur kinderen niet alleen beter te lezen, maar ook beter te begrijpen – van zichzelf en de wereld om hen heen.

Klik hieronder om meer handige tips te lezen.