De canon van Karen

Karen Bertrams is veertig jaar in dienst voor de bibliotheek. Voor wie haar kent weet wat dat heeft betekend: veertig jaar betrokkenheid, veertig inspiratie en veertig jaar plezier. De (bibliotheek)wereld is voor haar een ontdekkingstocht met telkens nieuwe wegen en verlokkingen. Zij wilde ooit antropologie studeren maar koos ervoor antropologie te zien als levensproject. Het gaat haar om de praktijk. De theorie, het grote verhaal komt gaandeweg. Leren door te doen.

Als directe collega en vriend mocht ik haar interviewen over dit levensproject. Ik neem de lezer mee op de tocht die Karen heeft afgelegd in veertig jaar en toon die aan de hand van tien belangrijke etappes, plekken en boeken, wat zeg ik: historische vensters. De Canon van Karen.

1. Arnhem

In 1960 werd Karen geboren in Arnhem, met Limburgse familieroots. Zij was het oudste (klein)kind en het voorlezen zat er al vroeg in. Het liefst deed ze dat – ze was pas zes jaar – in de plaatselijke wasserette. Een geschikte plek, als je bedenkt dat haar vader in de stoffen zat, creatief entrepreneur in textiel. Kleding en prints weten Karen altijd nog te boeien.

Dat een bibliotheekboek niet je eigendom is begreep zij als zesjarige nog niet. Zij leende Gijs mag niet buiten van Rie van Rossum, maakte uit nijd een scheurtje in een bladzijde toen ze een woord niet kon lezen en kleurde de plaatjes in. Het boekje kreeg het stempel afgeschreven en haar ouders moesten het kopen.

  
Karen 6 of 7 jaar oud.

2. Soest

In de bibliotheek van Soest, waar Karen als puber in de jaren zeventig woonde, hingen de portretten van Gerard Reve en Jan Wolkers aan de muur, wat deze plek een literair aura gaf. Als dertienjarige was zij vooral nieuwsgierig naar de boeken van Wolkers. Terug naar Oegstgeest was en is haar favoriet. Na een creatief lange schoolloopbaan op het Baarnsch Lyceum wilde Karen antropologie studeren. Om toegelaten te worden had je het vak wiskunde nodig. Zij snapte wiskunde wel, maar koos toch voor de praktijk, antropologie als levensproject. Als doorgewinterde boekenwurm koos zij de bibliotheekopleiding.

3. De Bijlmer

Haar studie begon in Den Haag met de jeugdspecialisatie op de Frederik Muller Academie in Amsterdam. Zij woonde in de Bijlmer en haar wereld werd groter. Zij maakte kennis met de Surinaamse, Turkse en Marokkaanse cultuur en leerde anders kijken. Het was de tijd van de eerste edities van het Kwakoe festival en experimenteren op vrijersvoeten. Je zag zoveel mensen uit andere culturen, in de wijk en in bibliotheek Ganzenhoef. Soms was het eng, met hologige junks rond de flats, kakkerlakken in de bieb en het aantreffen van een rood envelopje van een Chinees gokhuis met duizend gulden in een boek. Keurig teruggegeven toen.

Eye openers waren ook de boeken van Surinaamse schrijvers als Astrid Roemer en het meer experimentele werk van Edgar Cairo, Ik ga dood om jullie hoofd.

4. Indische buurt

In 1982 kwam Karen in vaste dienst van de OBA. Het was crisis, er werd bezuinigd en je moest inventief zijn. In de ‘mobiele brigade’ croste ze met de fiets naar alle wijken van Amsterdam. Tot ze jeugdbibliothecaris werd in het walhalla van meertaligheid, de bibliotheek in de Indische buurt, met kinderboeken in twintig talen en meertalige voorleesuurtjes waar hordes kinderen op af kwamen. De opkomst van de fonotheken met een eclectische collectie muziek, eerst op LP daarna de CD zorgde voor een heel nieuw publiek, kennis en sfeer; mannen met leren jasjes met autosleutels in de hand. Afrikaanse muziek was voor Karen een van de ontdekkingen uit die tijd, zoals Sunny Adé and his African beats. In de tram ontmoette ze Wensley, de vader van haar dochter Charley, hij bleek altijd de krant te komen lezen in haar bieb.

5. Kop van Noord-Holland

Via een collega kwam Karen in de jaren negentig bij Probiblio terecht, bij de regionale educatieve dienst. Het kantoor zat in Alkmaar, Karen was vooral te vinden in de kop van Noord-Holland. Met bibliotheken ontwikkelden ze voor het eerst een veelzijdig jaaraanbod aan het onderwijs ‘Doe de Bieb’ en gaf ze talloze lezingen op scholen van Texel tot Lutjewinkel. Zij reed met een autootje door de provincie en genoot van het landschap en de verschillen van de stad met de West-Friese, Christelijke, Antilliaanse culturen die weer heel andere inzichten en werkdynamiek meebrachten. Bijvoorbeeld de streng Christelijk scholen met hun groene boekje voor collectie maar juist ook de grote ouderbetrokkenheid.

De Westfriese sfeer stond soms wat haaks op interesses die Karen ontwikkelde, zoals films over de zelfkant van de maatschappij met een film als Leaving Las Vegas als hoogtepunt. Projecten in Den Helder in het kader van Onderwijsvoorrangsbeleid met extra aandacht voor de Antilliaanse gemeenschap lieten haar kennis maken met deze cultuur, met de Antilliaanse schrijver Tip Marugg als een boegbeeld: De morgen loeit weer aan.

Tijdens de fusie van Probiblio, waarbij Noord- en Zuid-Holland samengingen, leerde zij dat er binnen een organisatie ook twee culturen naast elkaar kunnen bestaan: Noord was wat innovatiever, Zuid was wat meer losgeslagen. Karen geloofde toen al niet in hokjes, je moet juist de twee met elkaar verbinden.

6. Heerhugowaard

Losgeslagen en innovatief, zo kan je de bibliotheek van 100 talenten noemen. Maar dit concept is veel meer dan dat. Wetenschap, pedagogiek  en kunst komen samen in het idee dat kinderen beschikken over meervoudige intelligenties. Het gaat erom ook als bibliotheek de juiste intelligentie aan te boren en vrij spel te geven. Karen werkte hieraan in de periode 2004-2011. Het werk mondde uit in een schitterende publicatie 100X, waarin kinderen ieder op een eigen manier laten zien waar zij goed in zijn: dromen, bewegen, ruimtelijk inzicht, natuuronderzoek, het leidende inzicht voor ontwerp, inrichting en programmering.

Bibliotheek Heerhugowaard waagde het erop hun nieuwe pand te ontwerpen op basis van dit uitgangspunt, landelijk bekend als de Bibliotheek van 100 talenten. Met architectenbureau Hans van Heeswijk werkten ze samen met kunstenaars en met groepen kinderen, de Biebkidz. De bieb werd een huiskamer en een plek om te dromen, te doen en te verwonderen.

7. Bologna, Italië

Het succes van de Bibliotheek van 100 talenten werd nationaal en internationaal opgepikt. Karen werd als vanzelfsprekend gevraagd om erover te vertellen. Zo belandde ze, mede op uitnodiging van het Goethe Instituut in o.a. Dublin, Stockholm, Leipzig, Aarhus, Parijs en Rome.

Voor Italië had zij altijd al een grote liefde: de taal, de mode, het eten en de mensen. Niet toevallig organiseerde ze vanuit Probiblio excursies voor jeugdbibliothecarissen naar de fameuze  Fiera dei libri per ragazzi in  Bologna. Los van de opgedane kennis is zo’n uitstapje erg goed voor de binding. Deelnemers praten er nu nog over.

Begin jaren ’80 leerde ze een groep Zuid-Italiaanse studenten kennen die studeerden in Siena – met levenslange vriendschappen en liefde voor de taal en de Mediterrane levensstijl tot gevolg. Met als boeiend extra de verschillen tussen Noord- en Zuid-Italië met de bijbehorende botsingen tussen culturen. Naast het leren van de taal is de Italiaanse film onweerstaanbaar voor Karen. Dé film om het Italiaanse levensgevoel te leren kennen is natuurlijk La dolce vita.

8. Chimding, Nepal 

Zo’n tien jaar geleden vroeg Babette (Egges, ex-collega bij Probiblio, red.) aan Karen: is dat niks voor jou, een bibliotheek opzetten in Nepal? Karen zegt graag JA! Chimding is een plaatsje in de Himalaya, de gelijknamige stichting vroeg hulp bij het opzetten van een bibliotheek. Karen is er met Marian Buvelot een maand geweest. Maar onderschat de reistijd niet; vanaf Kathmandu een dag met de bus en daarna vijf dagen lopen. Dragers brachten op kapotte slippers de 1000 boeken.

Als er bijna niets is kun je zoveel doen. Een gehandicapte jongen, Pemchiri, werd opgeleid tot bibliothecaris. Karen leerde er dat je ook heel simpel kunt leven. Op de grond slapen, een bieb bouwen, je kunt het gewoon doen. Zij namen boeken uit Nederland en Kathmandu mee – Das Kapital was daar het enige boek – maar ook brillen en speelleermaterialen. De boeken waren er in verschillende talen. Rupsje Nooitgenoeg maakte grote indruk, in welke taal dan ook. En lol hebben met iedereen kan in alle talen.

  
Karen in Nepal.

9. Ouagadougou, Burkina Faso

Karens vriend komt uit Burkina Faso. Zij is er met hem vanaf 2014 een paar keer geweest, in totaal negen maanden. Wat in Nepal kan, kan ook in Burkina Faso. Zij bouwden er een artist house met een pop up bieb en een bioscoop. Projecteren doe je gewoon op de witgekalkte muur. Pippi Langkous (de luchtfiets!) was erg populair, maar ze draaiden ook lokale films. Verder hoefde Karen er niet veel. Ze ging bij wijze van spreken het erf niet af: kinderen kwamen vanzelf naar haar toe: voor een boek, maar ook om bijvoorbeeld te laten zien hoe ze een rat hadden gevangen en of zij ook een stukje lustte. Hier leest Karen in haar hangmat herhaaldelijk l’Etranger van Albert Camus.

Karen in Burkina Faso

10. Rotterdam

De laatste jaren gebeurt er veel in bibliotheekland. Programmering is overal in opmars. Er kan veel in de bieb, als je je er maar voor openstelt. Hiphop is een ingang om jongeren te bereiken en hen een stem te geven en is bij uitstek talig en multicultureel. In bibliotheken als Aanzet en de Boekenberg zie je dat sinds 2017 Hiphop in je Bieb werkt. Rotterdam gaat hierin voorop. Zij werken veel samen met het Fariesh Aboelrahman en zijn organisatie Quardin. Talentontwikkeling en jongeren de ruimte geven zijn de uitgangspunten op de jongerenvloer in Rotterdam. Er kan veel, zo organiseerden zij onlangs het eerste Hiphopschaaktoernooi. Een inspiratiebron voor het starten van www.hiphopinjebieb.nl was De jeugd van tegenwoordig. In hun boek Ook maar mensen wordt duidelijk dat deze hiphoppers veel meer interesses hebben dan alleen de muziek. Het gaat om mode, eten, taalvernieuwing, humor, dingen mixen.

Wees nieuwsgierig en wees open

Aan het eind van deze ontdekkingstocht kun je alleen maar bewondering hebben voor het antropologische levensproject van Karen Bertrams. Bij deze canon van Karen vraag je je onwillekeurig af waarom niet meer mensen zo leven. Waarom zijn wij niet nieuwsgieriger? Dat is de boodschap die we kunnen leren van kinderen met 100 talenten en van Karen: wees nieuwsgierig en wees open.

De eclectische boekenkast van Karen.