Democratie en burgerschap in een nieuwe technologische toekomst

In het programma was er aandacht voor nieuwswijsheid, de invloed van (social) media op de democratie en burgerwetenschap, de rol van de burger en data bij burgerschap. Schrijver en filosoof Maxim Februari maakte iedereen wakker met een enigszins alarmistisch betoog over de koffiehuiscultuur, het verdwijnen van het boek en de noodzaak om te leren hoe je jezelf moet laten lezen. Daarna volgde Jantien Borsboom van PublicSpaces met een niet minder alarmistisch maar wel praktischer verhaal over publieke waarden en onze online omgeving.

Vervolgens waren er verschillende break-out sessies over Nieuwswijsheid, Citizen Science-projecten in bibliotheken, Democratische code voor bibliotheken, Activisme en Burgerschap.

Maxim Februari over de maatschappelijke uitdaging 

In 2017 noemde het Rathenau instituut technologisch burgerschap al ‘dé democratische uitdaging van de eenentwintigste eeuw. Burgerschap verwijst naar het democratisch opeisen, vastleggen en implementeren van rechten en plichten. Met betrekking tot technologie is elk van die drie processen op dit moment gemankeerd. Onze politiek-bestuurlijke omgang met technologie en het onderwijscurriculum dienen aangepast te worden.’

Maxim dook verder in deze democratische uitdaging en zei:

1. Dat we overal gelezen worden en dat we moeten leren hoe we dat het meest effectief doen;
2. Dat er een nieuw soort kennis aan het ontstaan is en dat we moeten leren hoe die kennis ontstaat;
3. Dat we niet vervreemd moeten raken van wat echt is. Dat het de ongrijpbare kennis is die de mens vooruit helpt en deze kennis komt tot stand in de tussenruimte.

Hij begon zijn bespiegelingen met het lezen van de krant. Kranten willen heel graag dat je de krant online leest, want op die manier kan de krant ook jou lezen. De krant verzamelt je data, maakt een profiel en vervolgens word jij gestuurd. Met deze data kunnen computers rekenen (want lezen en schrijven doen ze niet) om de wereld door een digitale infrastructuur te laten lijden.

Het voordeel is dat dit heel efficiënt is. Het nadeel is dat mensen worden gereduceerd tot dingen die je algoritmisch kan berekenen. Daarmee wordt gemist wat je niet kan berekenen/wat niet in data past: cultuur en sfeer bijvoorbeeld. En daarmee zijn we aanbeland bij de ongrijpbare kennis die mensen vooruit helpt.

Koffiehuiscultuur

In de Koffiehuiscultuur (Maxim noemt in dit verband de filosoof Habermas die ontmoetingen bij de koffie als activiteit ziet van mensen die zich vrij hebben gemaakt van de druk van politieke conflicten en sociale banden – zie leeslijst hieronder) van vroeger was er een third place met een natuurlijke vermenging van taken.

Nu vinden de meeste commerciële plekken deze vermenging van taken ingewikkeld (Maxim noemde het voorbeeld van een koffieketen die nu toch, na jarenlange vrije openstelling, besloten heeft om minimale consumptie verplicht te stellen).

Rol en taken voor de bieb

De bieb kan mensen leren gelezen te worden. Dat is voor iedereen heel nuttig. Hoe ontwikkelen wij gevoeligheid voor de taalmodellen van bijvoorbeeld chatGPT (in de kern een wiskundig brein)?

Het eerdergenoemde meten levert een nieuw soort kennis op. Deze kennis is anders dan boeken kennis, hoe kunnen we daarmee omgaan? Nog zo’n vraag waarvan Maxim denkt dat de bibliotheek aan bij kan dragen. We zullen nieuwe maatstaven moeten bedenken om deze kennis te beoordelen.

Wat Maxim betreft is de waarde van meten (nieuwe kennisvergaring) echter beperkt. Het waarom is namelijk niet belangrijk, en je weet niet wat je niet meet en of dat invloed zou hebben op de uitkomst.

De fysieke omgeving

Alle gebouwen waar mensen kennis verzamelen en elkaar spreken, zouden kunnen verdwijnen (het gemeentehuis bijvoorbeeld), deze worden vervangen door digitale infrastructuren. Er is voornamelijk ruimte nodig voor het opslaan van al deze data. Wat is dan de plaats van een bibliotheek in zo’n nieuwe stad?

Synthetische realiteit zal steeds meer aanwezig zijn in de fysieke realiteit. Wij, en daarin speelt de bibliotheek een rol volgens Maxim, moeten niet vervreemd raken van wat echt is. De bibliotheek moet zelf bewust omgaan met deze realiteit. Een third place kan een aanvullende rol hebben naast het gedigitaliseerde bestuur (of de waarden ervan beschermen).

Derde plaatsen worden tuinen waar we belichaamde kennis vieren want niet alle problemen zijn informatieproblemen. Boeken blijven uitlenen is en blijft veel belangrijker dan nu wordt gedacht, zegt Maxim.

Maar hij besluit met te zeggen dat naast dit alles hospitality minstens zo belangrijk. En core business is en blijft het lezen in plaats van het gelezen worden.

Jantien Borsboom: ‘Het is tijd voor een bieb-social’

Jantien Borsboom gaat even terug naar het verleden. Het internet begon als een plek voor het publieke belang. Het is een online publieke ruimte waar Wikipedia en open source software, met andere woorden kennis, wordt gedeeld. En iedereen is producent van deze kennis. Maar we hebben te lang gewacht met regulering en iedereen weet inmiddels – als het gratis is ben jij het product (het ‘gelezen worden’ van Maxim dook hier weer op).

Onze fysieke ruimte wordt bewust ingericht. Aan de hand van de functies die we nodig hebben in de maatschappij delen we de ruimte in. Hoe doen we dat eigenlijk online? Het internet – en specifiek sociale media – heeft daarmee een belangrijke maatschappelijke functie gekregen. Maar de tools en platforms van het huidige internet zijn niet gebouwd vanuit het maatschappelijk belang.

Nepnieuws speelt een belangrijke rol. Deze berichten worden (meer dan andere berichten) gelezen door mensen, om die reden worden ze meer geplaatst. Op deze manier zorgt de mores op het internet voor disruptie van onze democratie. En zo raakt big tech steeds meer verweven met politiek. En heeft uiteindelijk alles wat we doen te maken met big tech.

Exit-strategie

Volgens Jantien is het hoog tijd voor een exit-strategie. Big tech zijn er op gericht om heel snel te ontwikkelen zodat er voor beleidsmakers niet op te reguleren is (Move fast en break things – Elon Musk). Op het moment dat een wet er is, is er al van alles veranderd.

Grote zorg is dat de wetgeving in de VS stelt dat alle data van bedrijven in de VS (of ze hun data nou opslaan in Europa of niet) beschikbaar moet zijn voor de Amerikaanse overheid wanneer ze daarom vragen. Daarmee is deze informatie (nog meer) een machtsmiddel geworden.

Het is tijd

PublicSpaces houdt zich bezig met het aanjagen van de vormgeving van online publieke ruimte (waar de gebruiker niet het product is). Deze ruimte moet gebaseerd zijn op publieke waarden: open, transparant, soeverein, verantwoordelijk en de mens centraal.

In dit streven staan ze niet alleen, ze hebben al talloze partners. Ook de bibliotheeksector is om. Na de Koninklijke bibliotheek en OBA is nu ook FERS (POI van Friesland) aan boord.

Dit is helemaal niet onlogisch, want ook de Wsob herbergt genoemde waarden en met het oog op ontmoeting en debat en het zijn van een (fysieke) publieke ruimte lijkt het een open deur om ook online aan de slag te gaan.

Organisaties in de culturele en bibliotheeksector gaan ons ook in praktische zin voor. Eye Filmmuseum in Amsterdam bijvoorbeeld stapte over naar Next cloud en de Koninklijke bibliotheek ging over van Google analytics naar Matomo.

Wat kan je als bibliotheek doen?

Er zijn stappen om als bibliotheek bewust om te gaan met data en publieke waarden online. Bij elke stap kan je op de website van PublicSpaces hulp vinden.

1. Alle neuzen zelfde kant op. Begin met de digitale hersenspoeling workshop, de workshop van PublicSpaces om jouw team of organisatie bewust te maken van de invloed van gebruikte software.
2. Ga aan de slag met de Digitale spoelkeuken. Deze methodiek verschaft een organisatie inzicht in hoeverre de gebruikte software/tools binnen een organisatie voldoen aan de in het PublicSpaces manifest opgestelde waarden. Binnen de methodiek ga je aan de slag met inventarisatie, analyse en transitieplan.
3. Op de Kennisbank van PublicSpaces vind je uitleg over verdere mogelijkheden met handreikingen, tips en tools om mee aan de slag te gaan.

Hoe help je/krijg je het publiek naar een ander platform?

Als programmamaker kan je programmering maken voor vaardige volwassenen die is gericht op ondersteuning bij dezelfde bewustwording. Dit kan in de vorm van workshops of een spreekuur bijvoorbeeld. PublicSpaces heeft hiervoor een vorm ontwikkeld en over een aantal weken kunnen programmamakers de Train de Trainer-sessie volgen bij Probiblio (zie kader).

Verder lezen over de thema’s van Maxim en Jantien:

1. Shoshana Zuboff – The age of surveillance capitalism
2. Steiner – De wereld van het woord krimpt (essay)
3. Bart van der Schoot – Regulating the synthetic society