Netwerkbijeenkomst Noord-Holland 'Gemeente en bibliotheek werken samen aan burgerschap'

Dagvoorzitter Joost Hoebink, Jeroen Olthof (Gedeputeerde Provincie Noord-Holland) en Frans Bergfeld (directeur-bestuurder Probiblio) openden de bijeenkomst. Burgerschap is een breed begrip en wordt op verschillende manieren gedefinieerd. Frans Bergfeld ziet de komende jaren een proces, waarin de bibliotheken op zoek gaan naar hun definitie en rol bij het versterken van burgerschap. Jeroen Olthof benadrukt het belang van lezen en andere basisvaardigheden als voorwaarden voor het actief deelnemen aan de samenleving.

Key note: De mentale staat van Nederland

Filosoof en psychiater Damiaan Denys startte zijn meeslepende betoog met een verwijzing naar het rapport Grip (WRR 2023). De Wetenschappelijke Raad voor Regeringsbeleid adviseert hierin de overheid om bij het maken en uitvoeren van beleid meer in te zetten op het vergroten van de grip van burgers. Wanneer mensen onvoldoende grip op hun leven ervaren, kan dat leiden tot meer gezondheidsproblemen, eerder overlijden, meer maatschappelijk onbehagen, en mogelijk zelfs complotdenken.

Denys plaatst hier in zijn meeslepende betoog zijn diagnose over ‘de mentale staat van Nederland’ tegenover. Hij wijst op een breed ervaren gevoel van onbehagen, bestaansonzekerheid en verlies van zingeving en betekenis. Uit cijfers blijkt dat bijna de helft van de Nederlanders last heeft van een psychische aandoening. Ook zouden wij hoog scoren op een ‘zeurindex’. Tegelijkertijd neemt Nederland topposities in op internationale ranglijsten over welzijn en geluk. Denys: “Uit mijn berekeningen volgt dan dat 2,6 miljoen Nederlanders gelukkig én gestoord zijn.” Hoe is deze paradox te verklaren? Volgens Denys is het idee van geluk tegenwoordig gekoppeld aan de norm van autonomie en de maatschappelijke dwang tot authenticiteit. Maar we zijn sinds enige decennia juist minder vrij en bovendien zijn we als sociale dieren per definitie onderling afhankelijk.

Meer grip is volgens Denys niet de oplossing voor het onbehagen en de daarmee samenhangende problemen zoals polarisatie. Integendeel. Hij pleit juist voor minder controle en een verschuiving van welzijn naar (er) zijn en van grip naar begrip: begrip van en begrip voor. De beste ervaring volgens Denys: ga voorbij aan de manier waarop je jezelf in het dagelijks leven toont aan anderen en maak elkaar deelgenoot van kwetsbaarheden en onzekerheden. Dat schept diepere verbindingen.

In 2025 verschijnt Denys’ boek ‘De adembenemende autonomie’.

Panelgesprek: een rol voor bibliotheken

Onder leiding van Joost Hoebink gingen Frank Speel (programmamaker Lokale democratie VNG), Damiaan Denys, Georgina van Dijk (programmamaker Debat & dialoog Bibliotheek Kennemerwaard) en Erik Reuvers (adviseur Digitale geletterdheid Probiblio), nader met elkaar in gesprek over burgerschap en de rol van bibliotheken en gemeenten.

Van Dijk ervaart dat bibliotheken moeten beginnen met het publiek de skills aan te leren die nodig zijn om zodanig met elkaar in dialoog te gaan dat debatten niet tot méér polarisatie leiden in plaats van minder. Reuvers benadrukt dat bibliotheken gesprekken faciliteren die erop gericht zijn dat burgers elkaar begrijpen in plaats van overtuigen. Speel ziet de bibliotheek als een laagdrempelige, warme plek waar mensen elkaar kunnen ontmoeten nu er landelijke een guurdere wind waait. Denys roemt bibliotheken als toonbeeld van consistentie, al enkele duizenden jaren zelfs, en om hun unieke combinatie van kennis en ontmoeting. Zij kunnen een grote rol spelen bij het herstel van het gevoel van collectiviteit. Speel roept gemeenten en bibliotheken op lokaal vast te stellen wat er nodig is om burgers naar elkaar te laten luisteren.

Experimenteren en ervaringen delen

Na het plenaire gedeelte zijn er twee werksessies. Meerdere bibliotheken in het land experimenteren met programmering rond burgerschap, op basis van welke invulling van dat begrip dan ook. Belangrijk is om de ervaringen vast te leggen en te delen, zodat we van elkaar kunnen profiteren.

Werksessie: Huis van Actief Burgerschap

Het Huis van Actief Burgerschap is een plek voor mensen die zich inzetten voor de leefbaarheid van hun buurt, wijk of stad. Roos Polman van de Bibliotheek Utrecht, vertelt over het ontstaan van het Huis en over de doelstellingen ervan. Er zijn in Nederland 6,6 miljoen mensen vrijwillig actief in hun wijk, buurt, stad of dorp. Deze beweging van actief burgerschap groeit. Het Huis van Actief Burgerschap is het ‘clubhuis’ en het ‘hoofdkantoor’ van de burgers. Het biedt een podium, waar mensen samenkomen, kennisdelen, elkaar inspireren en de verbinding zoeken. Het kerndoel is: het vermogen van burgers benutten.

De verantwoordelijkheid van de bibliotheek hierbij is mensen uitdagen een positieve bijdrage aan hun omgeving te leveren. De bibliotheek faciliteert en stelt zich hierbij positief neutraal op (binnen de kaders van de grondwet). Het is geen initiatief van de overheid, ook geen plek waar overheden en adviesbureaus burgers ‘vinden’ en ook geen plek waar eindeloos wordt gepraat. Het is wel een plek van ontmoeting en ontwikkeling. Tal van Utrechtse en ook landelijke initiatieven hebben inmiddels hun weg naar het Huis gevonden. Het Huis gaat door in 2025 en de initiatiefnemers beogen er een coöperatie van te maken. Bibliotheken en andere organisaties kunnen er terecht voor advies, als zij overwegen eveneens een Huis op te richten. Ook vindt onderzoek plaats naar de behoeften die leven aan het ontwikkelen van verdere burgerschapsvaardigheden.

Werksessie Plekberaden

In de andere werksessie ervaren de deelnemers de aanpak van Turnclub, een verband van kunstenaars die burgers vanuit een artistieke mindset een stem willen geven bij complexe maatschappelijke vraagstukken. In deze aanpak verbeelden de deelnemers eerst een gewenste verre toekomst (30 jaar vooruit) en gaan dan in enkele stappen terug naar wat ze direct kunnen doen om die toekomst dichterbij te brengen. Opvallend hoe drie subgroepen een toekomst wensen waarin de factor mens weer ruimte terugpakt op regels en systemen.